Select your language TH EN

เภสัชวัตถุ พืชวัตถุ thai-herbs.thdata.co thdata.co

อาการร้อนใน กระหายน้ำ อาการขัดเบา นิ่ว ขับปัสสาวะ ASTERACEAE COMPOSITAE วงศ์ดาวเรือง วงศ์ทานตะวัน พืชจำพวกผัก

อ่านบทความอัตโนมัติ

ชื่อไทย: ผักกระชับ

ชื่อท้องถิ่น: ขี้ครอก (ราชบุรี)/ เกี๋ยงน้ำ ขี้อ้น ขี้อ้นดอน ขี้อ้นน้ำ (ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ)/ หญ้าผมยุ่ง (เชียงใหม่)/ เกี๋ยงนา มะขัดน้ำ มะขะนัดน้ำ (ภาคเหนือ)/ ชางเอ๋อจื่อ (จีนกลาง)

ชื่อสามัญ: Burweed, California-bur, Cocklebur, Ditch-bur

ชื่อวิทยาศาสตร์: Xanthium strumarium L.

ชื่อวงศ์: ASTERACEAE-COMPOSITAE

สกุล: Xanthium

สปีชีส์: strumarium

ชื่อพ้อง:

-Xanthium strumarium subsp. brasilicum (Vell.) O.Bolòs & Vigo

-Xanthium strumarium subsp. strumarium

ลักษณะทางพฤกษศาสตร์:

ต้นกระชับ เป็นไม้ล้มลุก มีอายุราว 1 ปีมีความสูงของต้นประมาณ 40-100 เซนติเมตร ลำต้นตั้งตรง ผิวต้นหยาบ มีลายเส้นเป็นเหลี่ยม ๆ ทั้งต้น มีขนสีขาว ๆ ขึ้นอยู่ประปราย ผิวโคนต้นเป็นสีม่วง ส่วนผิวด้านบนของลำต้นเป็นสีเขียวแต้มด้วยสีน้ำตาลดำ แตกกิ่งก้านได้มาก

ใบ เป็นใบเดี่ยวออกเรียงสลับ ลักษณะของใบเป็นรูปสามเหลี่ยม เว้าลึกเป็นแฉก 3-5 แฉก แผ่นใบยาวประมาณ 9-25 เซนติเมตร ปลายใบแหลม โคนใบเป็นรูปหัวใจตื้นหรือกลม ขอบใบเป็นซี่ฟันปลาหรือหยักเป็นฟันเลื่อยแบบไม่เป็นระเบียบ ใบมีขนาดกว้างประมาณ 5-10 เซนติเมตรและยาวประมาณ 6-10 เซนติเมตร ก้านใบยาวประมาณ 3.5-10 เซนติเมตร แผ่นใบมีขนสากทั้งสองด้าน

ดอก ออกดอกเป็นช่อกระจุกแน่น เรียงแบบช่อกระจะบนแกนเดียว ดอกมีจำนวนมาก ดอกเพศผู้และดอกเพศเมียจะอยู่บนต้นเดียวกัน โดยดอกเพศผู้จะออกที่ปลายกิ่ง มีวงใบประดับ 1 วง ลักษณะเป็นรูปขอบขนาน ยาวประมาณ 2.2 เซนติเมตร กาบด้านนอกเป็นรูปขอบขนาน กาบด้านในมีลักษณะเป็นรูปใบหอก ยาวประมาณ 2 มิลลิเมตร กลีบดอกเป็นสีขาว หลอดกลีบยาวประมาณ 2.5 มิลลิเมตร ปลายเป็นจัก 5 จัก มีเกสรเพศผู้จำนวน 5 ก้าน เชื่อมติดกันอยู่ ส่วนช่อดอกเพศเมียจะออกตามซอกใบ มีวงใบประดับอยู่ 1 วง ลักษณะเป็นรูปขอบขนาน มีความยาวประมาณ 3 มิลลิเมตร โดยใบประดับด้านในจะเชื่อมติดกับกาบนอก ส่วนเกสรเพศเมียปลายแยกเป็น 2 แฉก

ผล ลักษณะเป็นรูปไข่หรือรูปกลมรีหรือเป็นรูปขอบขนาน ยาวประมาณ 1-1.8 เซนติเมตร โดยจะออกเป็นคู่ ๆ ผลมีหนามนุ่มเป็นรูปตะขออยู่บนผิวของผล ที่ปลายผลเป็นจะงอยแหลม 2 อัน ในผลหนึ่งผลจะมีเมล็ดอยู่ 1 เมล็ด เรียกว่า “เมล็ดกระชับ” เมล็ดเป็นสีดำมีลักษณะเรียวยาวและเข็ง โดยจะมีความยาวประมาณ 8-16 มิลลิเมตรและกว้างประมาณ 5-12 มิลลิเมตร

สภาพนิเวศวิทยา: พบขึ้นตามที่โล่ง แม่น้ำ ริมลำธาร ริมตลิ่ง ริมทะเล ตามหนองบึงทั่วไป รวมไปถึงตามที่รกร้าง

ถิ่นกำเนิด: อเมริกาเหนือ เปรู บราซิล และอเมริกาใต้

การกระจายพันธุ์: -

การปลูกและการขยายพันธุ์: ขยายพันธุ์โดยการเพาะเมล็ด

สรรพคุณ:

-ตำรายาไทย

*ราก รสจืดเย็น สรรพคุณ ระงับความร้อน แก้ไข้ ขับปัสสาวะ

องค์ประกอบทางเคมี:

-ต้น พบสาร 43-lsopetenyl, Strumaroside, Xanthinin, Xanthumin อีกทั้งยังมีสาร KNO3, C aSO4, Amino Acid เป็นต้น

-เมล็ด พบสาร Xanthostrumarin 1.27% และพบสาร Xanthumin Xathnol และยังพบน้ำมันอีกประมาณ 39% ซึ่งในน้ำมันพบสาร เช่น Oleic acid และ Linoleic acid ในเมล็ดยังพบ Oxalic acid, เรซิน, วิตามินซี, โปรตีน, และน้ำตาล

การศึกษาทางเภสัชวิทยา:

-ฤทธิ์ลดระดับน้ำตาลในเส้นเลือด ผลการศึกษาวิจัย พบว่าในเมล็ดกระชับมีสาร Santhostrunarin โดยสารชนิดนี้เมื่อนำมาทดลองกับสัตว์ทดลอง จะพบว่ามันสามารถช่วยลดระดับน้ำตาลในเส้นเลือดของสัตว์ทดลองได้ แต่สารดังกล่าวไม่สามารถนำมาใช้รักษาผู้ป่วยโรคเบาหวานได้เหมือนสารอินซูลิน เนื่องจากสารดังกล่าวนั้นมีลักษณะการลดน้ำตาลในเลือดที่แตกต่างกันคือ อินซูลินจะทำให้หน้าที่ลดระดับน้ำตาลในเลือดที่มีอยู่ในกระแสเลือดให้ลดลง แต่สารจากเมล็ดกระชับจะทำให้หน้าที่สลายโครงสร้างของน้ำตาลที่กำลังสร้างขึ้นจากภายในตับ ดังนั้น จึงไม่มีผลในการลดระดับน้ำตาลในเส้นเลือดที่เกิดจากการรับประทานเข้าได้เหมือนกับสารอินซูลิน

การศึกษาทางพิษวิทยา:

-สาร Santhostrunarin จากกระชับมีฤทธิ์เป็นพิษ โดยจะทำให้ bun. ในปัสสาวะสูงขึ้น ซึ่งจะส่งผลกระทบต่อไต เพราะจะทำให้พิษไนโตรเจนจากปัสสาวะเข้าสู่กระแสเลือด ซึ่งจะมีผลในการทำลายตับ ทำให้ตับเกิดโรคได้ หรือหากพิษเข้าสู่สมองก็มีผลในการทำลายเส้นประสาทในสมอง และมีผลต่อชีวิตได้

-หากฉีดสาร Santhostrunarin ในขนาด 10-16 มิลลิกรัม ต่อน้ำหนักตัวของหนู 1 กิโลกรัม จะเริ่มถึงขีดอันตราย แต่ถ้าหากฉีดในขนาดถึง 40 มิลลิกรัมต่อน้ำหนักตัว 1 กิโลกรัม จะมีพิษทำให้หนูเสียชีวิตได้

การใช้ประโยชน์:

-รากและผลมีสารจำพวกอัลคาลอนด์ เช่น Xanthinin, Xanthumin และสาร Xanthatin ซึ่งเป็นที่มีสรรพคุณแก้แพ้ แก้อาการอักเสบได้หลายอย่าง เช่น การติดเชื้อทางผิวหนัง โรคกระเพาะอาหาร เป็นต้น

-โรคฝีหนองภายนอก ใช้ต้นกระชับสดประมาณ 60 กรัม นำมาต้มกับน้ำ แล้วนำน้ำที่ต้มได้มาล้างบริเวณที่เป็นแผล

-อาการจมูกอักเสบเรื้อรังและริดสีดวงจมูก ใช้เมล็ดกระชับประมาณ 8 กรัม, ใบสะระแหน่ 5 กรัม, ใบชา 10 กรัม, รากหอมใหญ่ 6 กรัม, โกฐสอ 10 กรัม และดอกชุนฮัว 12 กรัม นำทั้งหมดมาต้มกับน้ำเป็นยารับประทาน

-อาการพิษจากแมลงสัตว์กัดต่อย ใช้ใบและลำต้นนำมาตำแล้วใช้พอกบริเวณที่มีอาการ

-อาการปวดบวมจากแผล ใช้ใบและลำต้นนำมาตำให้ละเอียด พอกบริเวณที่มีอาการ ช่วยบรรเทาอาการปวดบวม

-ยอดอ่อนและต้นอ่อนที่มีใบแท้สมบูรณ์ เมื่อทำให้สุกแล้วสามารถใช้รับประทานเป็นผักได้ หรือใช้ต้นอ่อน (เพาะจากเมล็ด) นำมาประกอบอาหาร เช่น ทำแกงส้ม เป็นต้น แต่อย่างไรก็ตาม ควรจะระมัดระวัง เนื่องจากต้นกระชับมีสาร xanthostrumarin glycoside ซึ่งเป็นสารที่เป็นพิษต่อสัตว์เลี้ยง

-เมล็ด สามารถแปรรูปให้อยู่ในรูปเป็นแป้งได้ และสามารถนำแป้งมาใช้ทำเป็นเส้นก๋วยเตี๋ยว

-ต้นผักกระชับ เป็นยาพื้นบ้านในแถบเอเชียใต้ และการแพทย์แผนจีน ในภาษาเตลูกู เรียกพืชนี้ว่า “มารูลา มาตางี”